'Anus of the North', Herald Gymraeg 9 Awst 2017

Castell Dolforwyn

‘Anus of the North’. Rhaid chwerthin. A dweud y gwir roedd yr awgrym am gylch enfawr (gosodiad celfyddydol) ger Castell Y Fflint yn gofyn amdani. Byddai unrhywun hanner call wedi rhagweld fod unrhyw awgrym o gylch dur / ‘Ring of Steel’, gormes Edward I, ’da ni wedi ein gormesu wedi’r cyfan ers Rhagfyr 1282 neu oleiaf Gwanwyn 1283 yn gofyn amdani.

Efallai na sywleddolodd y penseiri o Lundain a Swydd Chaerloyw, George King Architects, arwyddocad cylch o’r fath. O’r hyn rwyf wedi ddeall roedd eu pwyslais nhw ar y ffaith fod Rhisiart II wedi ei fradychu yng Nghonwy a wedyn wedi ei drosglwyddo i Gastell Fflint yn 1399. Doedd dim son ganddynt am Edward I na chestyll Harlech, Cowny, Caernarfon a Biwmares sef y cylch dur olaf mwy nac oedd son am Rhuddlan, Aberystwyth neu Llanfair um Muallt.

Rwan, fe all rhywun ddadlau fod Rhisiart II yn berthnasol iawn i hanes Cymru. Wedi’r cyfan onid oedd yr arch-arwr Cenedlaethol, neb llai na Owain Glyndŵr, wedi bod ar gyrchoedd ochr yn ochr a byddin Rhisiart II yn yr Alban – a hynny yn erbyn ei gyd -frodyr Celtaidd. Dyma ran o’r esboniad am gyfoeth Owain a’r estyniadau hynny yn Sycharth a ddisgrifiwyd yng nghywydd Iolo Goch.

Petae Bollingbroke (Harri IV) heb lwyddo i gamarwain Rhisiart yn y cyfarfod tyngedfennol hwnnw yn y capel yng Nghastell Conwy, mae lle i ddadlau y byddai’r Arglwydd Grey wedi bihafio a na fyddai gwrthryfel Glyndŵr rioed wedi digwydd? Pwy o wyr? Dwi’n ‘chwarae’ hefo hanes yma.

Uchelwr oedd yr arch-arwr. Yn nghyd-destun y Rhyfel Dosbarth byddai Glyndŵr yn erbyn y wal ochr yn ochr ac Argwydd Penrhyn. Ha, a dyna chi gysyniad hyd yn oed fwy heriol a doniol nac awgrym celfyddydol naif George King.

Bron yn syth roedd yna ddeiseb. 10,000 a mwy wedi arwyddo yn gwrthwynebu’r fath sarhad arnom fel Cymry. Os dwi di dysgu unrhywbeth o astudio Hanes Cymru dros y blynyddoedd mae’r Cymry wrth eu bodd hefo’r dyddiad 1282 – er mai 1283 ydi diwedd y frwydr go iawn. Rydym yn hapusach wedi ein gormesu.

Nid fy mod yn anghytuno yn llwyr, a nid am eiliad yr wyf yn awgrymu nad ffolineb o’r eithaf oedd hi i beidio rhagweld y fath ymateb ond heb os roedd un yn boenus o ddisgwyliadwy. Tydi 1282 yn golygu dim i mi. Fel soniodd Chuck D o Public Enemy “Elvis means shit to me”. Dwi ddim yn feddyliol gaeth i unrhyw ormoes hanesyddol.

Wrth i Bob Marley ganu yn Redemption Song:

Emancipate yourselves from mental slavery
None but ourselves can free our minds 

rwyf yn ochri gyda doethineb Marley – y ni sydd yn caniatau cysgod Edward I fod yn ormesol. Fel gyda’r Unoliaethwyr yn yr Iwerddon yn rhygnu am Frwydr Boyne, 1690, mae hyn yn ormes meddyliol o ddewis. Hunnan-frifo, ac y ni sydd yn dlotach ein hysbryd.

Datganiad Cadw “Rydym yn cydanabod fod celf yn rhannu barn ac yn gallu ysgogi trafodaeth” (24.07.17)

Datganiad Ken Skates “Rydym wedi gwrando ac yn cydnabod fod teimladau cryf ynglyn a’r gosodiad celf yng Nghastell Fflint” (26.07.17)

Ar y 16 ac 17fed o Fedi byddaf yn cynnal teithiau tywys yng nghestylll Dolforwyn a’r Bere. Digon o waith bydd y mwyafrif o’r 10,000 fydd wedi gwrthwynebu’r darn metal ‘dibwys’ go iawn yn mynychu. Mae’n haws cywno am Edward I na mynd am dro i ail-berchnogi’r cestyll Cymreig, Cestyll tywysogion Gwynedd. Anweledig. Unig.

Eto yn ysbryd Bob Marley, dim ond y ni all ail-berchnogi ein hanes. Cewch gwyno am Cadw, Ken Skates, y Cyngor Celfyddydau, y gyfundrefn addysg ond heriaf y deisebwyr mewn Cwis Tafarn. Lle mae Castell Dolforwyn? Faint sydd wedi bod yno?